عالمانی که هم صحبت ائمه (ع) بودند

عالمانی که هم صحبت ائمه (ع) بودند
عالمان مدفون در مقبره الشیوخ قم؛ براى قم و مردم قم افتخارات فراوانى است. از جمله افتخارات آنان این است که اوّل کسانى که براى امامان معصوم، خمس فرستاده ‏اند و از جمله آن‏ها اینکه بعضى از آنان مورد اکرام و احترام خاص ائمه علیهم ‏السّلام قرار گرفته، انگشتر یا خلعتى از ناحیه آن بزرگواران به آنها عطا شده است.

چندنفر از مفاخر و رجال بزرگ علمى و مذهبى قم از قدما و متأخرین که درقبرستان شیخان(مقبره الشیوخ) قم مدفون هستند را معرفی می کند.

شهر قم سابقه ‏اى بسیار درخشان در ارتباط با على و آل على علیهم ‏السّلام دارد و در این باب، داستان ها نقل شده است که از جمله آنها قضیّه‏ دعبل خزاعى است. وى اشعار جالبى راجع به اهل بیت(ع) سرود که در حدود صدوبیست بیت است و طبق نقلى، او از حضرت رضا علیه ‏السّلام جامه‏ اى خواست که آقا پوشیده باشند تا آن را جزء کفن خود قرار دهد. حضرت رضا علیه‏ السّلام پیراهنى که در تن داشتند را درآورده، به او مرحمت فرمودند. مردم قم از این جریان آگاه شدند و از دعبل درخواست کردند که آن را به سى‏ هزار درهم به آنان بفروشد و دعبل نپذیرفت. آنان آمدند و راهى را که او عبور مى ‏کرد، بستند و به زور آن جبّه را از او گرفتند و به او گفتند: اگر مى‏ خواهى این پول را بگیر و اگرنه خودت بهتر مى دانى.  

او گفت: به خدا سوگند که من از روى رضا و رغبت آن را به شما نخواهم داد و به صورت غصب هم که نفعى از براى شما ندارد و من شکایت شما را به حضرت رضا علیه ‏السّلام خواهم کرد. بالاخره با او مصالحه کردند که سى‏هزار درهم و یک آستین پیراهن از ناحیه آستر به او بدهند و بر این مطلب توافق کردند و به او دادند و او راضى گردید و دعبل آن آستین پیراهن حضرت رضا علیه‏السّلام را در کفن خود قرار داد.

و اینک به ذکر اسامى چندنفر از مفاخر و رجال بزرگ علمى و مذهبى قم از قدما و متأخرین که درقبرستان شیخان مدفون هستند  مى‏ پردازیم و شرح حال مختصرى از آنان را ارائه مى‏ دهیم.

*- زکریابن‏ آدم قمى

او از اصحاب حضرت رضا و حضرت جواد علیهماالسّلام است و حضرت رضا علیه ‏السّلام نکاتى راجع به او فرموده ‏اند که حاکى از اوج مقامات علمى و معنوى اوست.

على بن مسیّب مى‏ گوید: "به حضرت رضا علیه ‏السّلام عرض کردم: مسافت من بسیار زیاد و راه من دور است و برایم فراهم نیست که هر زمان بخواهم به حضور شما برسم. بنابراین از چه کسى معالم دین خود را فراگیرم؟ فرمود: از زکریّابن‏ آدم قمى که مورد اعتماد بر دین و دنیاست. علىّ بن مسیّب مى‏ گوید: چون به وطن خود بازگشتم به حضور زکریّابن‏ آدم رسیده و همه مسایلى که مورد نیازم بود از او پرسش کردم.

محمّدبن‏اسحاق و حسن‏ بن‏ محمد مى‏ گویند: "سه ماه بعد از درگذشت زکریّابن‏ آدم به سوى حج رفتیم، در اثناى راه نامه حضرت رضا علیه‏ السّلام به دستمان رسید و در آن نوشته بودند: یاد جریانى کرده بودید که از قضاى الهى در مورد آن مردِ از دنیا رفته - زکریا - صورت گرفت. رحمت خدا بر او باد که در آن روز که به دنیا آمد و روزى که از دنیا رفت و روزى که زنده شده و مبعوث مى‏ گردد! پس به حقیقت که او ایام زندگى خود را گذرانید، در حالى که عارف به حق و قایل به آن و صابر بود و مشکلات را به پاى حقّ حساب مى‏ کرد. به هر چه خدا و رسول واجب گردانیده بود قیام مى‏ نمود. رحمت خدا بر او با که درگذشت، در حالى که نقض احکام نکرد و آن را تبدیل ننموده و تغییر نداد. پس خداوند پاداش نیّت او را بدهد و مهمترین آرزوى او را به وى عطا کند."  

زکریّابن‏ آدم خود مى‏ گوید: "به حضرت رضا علیه ‏السّلام عرض کردم: من تصمیم دارم که از میان بستگان و خانواده ‏ام بیرون روم. چه آنکه سفها و اهل‏ گناه در آنها زیاد شده‏ اند. حضرت فرمودند: نه این کار را مکن، زیرا بلا به سبب تو از اهل بیت و بستگانت دفع مى ‏شود، آنچنان که از اهل بغداد به برکت موسى ‏بن‏ جعفر علیه ‏السّلام دفع بلا مى‏ شد."  

و در نقلى آمده است که حضرت رضا علیه‏ السّلام به زکریّابن ‏آدم فرمودند:

"اِنَّ اللَّهَ یَدْفَعُ الْبَلاءَ بِکَ عَنْ اَهْلِ قُمْ کَما یَدْفَعُ الْبَلاءَ عَنْ اَهْلِ بَغْدادَ بِقَبْرِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ علیه‏السّلام"؛ راستى که خداوند به وسیله تو از اهل قم بلا را دفع مى‏ کند، چنانکه از اهل بغداد با قبر موسى ‏بن‏ جعفر علیه‏ السّلام بلا را دفع مى ‏فرماید.

سالى حضرت رضا علیه ‏السّلام از مدینه به حج رفتند که زکریابن ‏آدم زمیل؛ یعنى هم محمل حضرت بود تا به مکه رسیدند.  

و بالاخره از این روایات استفاده مى‏ شود که آن بزرگوار در اعلادرجه وثاقت و اطمینان است.

قبر شریف او در مقبره مبارک شیخان قم، نزدیکى قبر مرحوم میرزاى قمى است و در زیر بقعه ‏اى قرار دارد که آن بقعه، تجدید بناشده، نماى خارجى آن را کاشیکارى کرده ‏اند.

* زکری ابن‏ ادریس یا ابوجریرقمى

گفته شده است که او از حضرت‏ صادق، حضرت‏ کاظم و حضرت‏ رضا علیهم ‏السّلام روایت کرده و کتابى نیز داشته است.  

و از زکریابن‏ آدم نقل شده که گفته است:"اول شب وارد بر حضرت رضا علیه ‏السّلام شدم و تازه جریان درگذشت ابى‏ جریر واقع شده بود. آقا راجع به او از من پرسش کردند و آنگاه بر او ترحّم فرموده و طلب رحمت کردند و همچنان با من سخن گفتند تا صبح شد و حضرت برخاستند و نماز صبح به جاى آوردند."  

قبر شریف او در مقبرةالشیوخ، یعنى شیخان قم و نزدیکى قبر زکریابن ‏آدم و میرزاى قمى است و گفته شده است که سال رحلتش سال 201، پس از رحلت حضرت فاطمه‏ معصومه سلام ‏اللَّه ‏علیها بوده است.  

* على‏ بن‏ ابراهیم‏ قمى

او از جمله روات امامیه و معاصر با حضرت امام حسن عسکرى علیه‏ السّلام بوده است. مرحوم شیخ کلینى اعلى اللَّه مقامه در کتاب شریف کافى روایات بسیارى را از او نقل کرده و این حکایت از کمال وثوق و اعتماد شیخ کلینى بر آن بزرگوار مى‏ کند.

آثار متعدد علمى و روایتى از آن بزرگوار باقى مانده و نام برده شده است. (87) لیکن شاید معروفترین آنها کتاب تفسیر اوست که در دو جلد، طبع شده و متکى بر روایات شریفه‏ اى است که از طریق پدر بزرگوارش ابراهیم بن هاشم از حضرت باقر و حضرت صادق علیهماالسّلام نقل کرده است و چون وسایط بین ایشان و امام معصوم علیه ‏السّلام کم است، از ارزش بالایى برخوردار خواهد بود. ضمناً پدر او از اصحاب حضرت رضا علیه‏ السّلام بوده است.

او در قم از دنیا رفت و داراى قبّه شریفى است و نزدیک مقبره شیخان فعلی(که هم اکنون در میان بازار الغدیر) قرار دارد و محلّ زیارت اهل ایمان و علاقمندان به اهلبیت است.

* آخوند ملامحمدطاهر قمى رضوان ‏اللَّه ‏علیه

او از علماى بزرگ قم در زمان صفویه بوده است.

شیخ حر جبل عاملى او را با عناوین: عالم، محقّق، مدقّق، ثقه،فقیه،متکلم، محدث،جلیل‏ القدر، عظیم‏ الشأن یاد کرده است. او صاحب تألیفات متعدّدى بوده است، از قبیل:

1- شرح تهذیب الحدیث

2- حکمةالعارفین فى ردّ شبه المخالفین

3- الاربعین فى فضایل امیرالمؤمنین

4- رسالةالجمعة

5- الفوایدالدینیة در ردّ بر حکما و صوفیه

6- حَجةالاسلام و کتاب هاى دیگر.  

و بنابر نقلى که کرده ‏اند، میان این بزرگوار و محدث و مفسّر نامى، فیض کاشانى رحمةاللَّه‏ علیه اختلاف در عقیده و نظر بوده و بر او خرده مى ‏گرفته است.

بالاخره این بزرگوار در قم، پایگاه خود از دنیا رفت و در نزدیکى قبر زکریّابن آدم و در بقعه او مدفون گردید.

* حاج میرزا محمد ارباب

مرحوم آیت اللَّه آقاى حاج میرزا محمد ارباب، فرزند محمدتقى بیک ارباب در سال 1273 ه'ق در قم و در یک خانواده کشاورز تولد یافت. پس از تعلم مقدمات و سطح، به عتبات عالیات رفت. از محضر مرحوم حاج میرزا حبیب اللَّه رشتى و مرحوم آقاى آخوند خراسانى استفاده کرد و مدتى از محضر افادات مرحوم میرزاى بزرگ شیرازى بهره‏ مند گردید.

مرحوم علامه تهرانى او را از تلامذه میرزاى شیرازى مى‏شمارد و مى‏ گوید: "حاج میرزا محمد ارباب قمى، با آقا حسن قمى و مولا عبداللَّه قمى به سامرا آمد و سالهاى کمى در آنجا بود، بعد با مولا عبداللَّه به نجف رفت و سالیانى در نجف بود. آنگاه به قم بازگشت و امروز او در قم از مروّجین و محقّقین و مصنّفین است."  

آن بزرگوار داراى تألیف ارزنده‏اى است به نام اربعین حسینیه یا چهل حدیث حسینى و آن کتابى است در مقتل و تحقیقات فراوانى پیرامون فضایل و مناقب و مصایب حضرت سیدالشّهدا علیه ‏السّلام و روایات وارده درباره آن حضرت دارند و تا کنون دو بار چاپ شده است و مرحوم تهرانى مى‏گوید: "آن را در سال 1328 به نام متولّى‏باشى، سید محمدباقرحسینى، که از اولاد على بن الحسین علیهماالسّلام است، نگاشت."

از خصوصیات و مزایاى آن بزرگوار این است که در بزرگداشت مقام ارجمند مرحوم آیت اللَّه ‏العظمى حایرى چیزى نگذاشته است، زیرا او به هنگامى که آقاى حاج شیخ عبدالکریم به قم آمده و رحل اقامت افکنده ‏اند، خود از علماى برجسته، نافذالکلمه و محترم شهر به شمار مى‏ رفته است، مع ذلک زعامت آن مرد بزرگ را پذیرفته و با او همکارى نموده و بسیار نسبت به وى تواضع مى ‏کرده است.

او هر وقت مى‏خواسته به جایى برود سوار مرکب متداول آن عصر مى‏شده است، گاهى که در مسیر خود به آقاى حاج شیخ عبدالکریم برخورد مى‏ کرده، از حیوان سوارى خود پیاده مى‏ شده و اداى احترام مى ‏نموده است، دوباره سوار مى ‏شده و به راه خود ادامه مى‏داده است.

و نیز مرحوم آقاى ارباب منبر نمى ‏رفته ‏اند، جز در مجلس روضه‏اى که از سول مرحوم آیت‏ اللَّه‏ العظمى حایرى به مناسبت سوگوارى حضرت زهراى اطهر سلام اللَّه علیها در مسجد بالاسر حضرت معصومه سلام‏ اللَّه علیها منعقد مى‏شده است که استثناءً در این مجلس به احترام آقاى حاج شیخ عبدالکریم، منبر مى‏ رفته ‏اند.  

آن بزرگوار طبع لطیفى داشته و اشعار در مدایح و مراثى اهلبیت علیهم‏ السّلام مى‏گفته است و از جمله اشعارشان قطعه شعر معروفى است در خطاب به حضرت ولى عصر و یادآورى مصایب کربلا که مطلع آن این است:

چه خوش باشد که بعد از انتظارى  

                                                        به امیدى رسند امیدواران

و این شعر در بسیارى از مجالس خوانده مى‏ شود و وعاظ و خطبا و گاهى مداحان، آن را با سوز مخصوص مى‏ خوانند و اثر خاصّى در مستمعین دارد.

آن روحانى‏ بزرگوار و موجّه در ماه جمادى الاولى سال 1341 هجرى، یک سال بعد از مهاجرت مرحوم حایرى به قم، در سن 68 سالگى درگذشت و در قبرستان شیخان قم که مدفن بسیارى از علماى بلندپایه است دفن گردید. رحمة اللَّه و رضوانه علیه.

*بانوی ملکوت :آیة الله على‏اکبر کریمى جهرمى