نمونه ای زیبا از حکومت بر مدار دین
اگر مالک اشتر به حکومت مصر می رسید و عهدنامه وی اجرا می شد اکنون جهان نمونه ای زیبا از حکومت بر مدار دین را دارا بود و برای کارگزاران- به ویژه کارگزاران نظام اسلامی- تصویری زیبا از کارگزاری اسلامی به نمایش درآمده بود و هیچ حجتی برای هیچ کارگزاری باقی نمی ماند تا افراد زیر مجموعه اش را با تربیت دین نپرورد.
اما هرچند مالک اشتر قبل از رسیدن به مصر با زهر جهالت به شهادت رسید و جهان تشنه چنان حکومتی ماند و خواهد ماند اما امید است کارگزاران نظام اسلامی با مطالعه این عهدنامه، خود را به اخلاق کارگزاران مدنظر امیرمؤمنان بیارایند و چنان باشند که علی(ع) از کارگزارانش می خواست.
آنچه درپی می آید بیان برخی شاخصه های مهم اخلاق کارگزاران حکومتی است که در نامه 53 نهج البلاغه یا همان عهدنامه امام علی(ع) به مالک آمده است و به لحاظ اهمیت آنها مناسب دیدیم که آن را به بهانه میلاد امام همام بازتاب دهیم تا به مصداق آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید تلنگری باشد برای همه کارگزاران حکومت اسلامی.
همچنین برخی از این پارامترها به جملاتی از امام خمینی(ره) نیز مزین شده که با هم آن را ازنظر می گذرانیم.
1) تقوای الهی
امره بتقوی الله، و ایثار طاعته، و اتباع ما آمر به فی کتابه. من فرایضه و سننه، التی لا یسعد الا باتباعها و لا یشقی الا مع جحودها و اضاعتها و ان ینصرالله سبحانه بقلبه و یده و لسانه، فانه- جل اسمه- قد تکفل بنصر من نصره و اعزاز من اعزّه.
او را به ترس از خدا و برگزیدن طاعت او بر همه امور و پیروی از واجبات و مستحباتی که در کتاب خود بدان فرمان داده است، امر می کنم که کسی جز به پیروی از آنها به سعادت نرسید و جز با انکار و ترک آنها به شقاوت در نیفتاد و باید که خدای سبحان را با دل و دست و زبان خود یاری نماید که خدای- جل اسمه- یاری کردن هر کس را که یاری اش کند و عزیز داشتن هر کس را که عزیزش دارد برعهده گرفته است.
امام علی(ع) در ابتدای عهدنامه خود به مالک اشتر به مهم ترین وصف کارگزاران که همانا تقوا است اشاره می کند و مالک را به تقوای الهی امر می کند. نکته ظریف این جاست که امام مالک را سفارش به تقوا نمی کند بلکه او را امر به تقوا می نماید. زیرا اگر عنان تقوا از دست کارگزار رها شود، دین و دنیای رعیتش را به باد فنا خواهد داد.
امام خمینی(ره) هم در باب تقوی و تقوای کارگزاران سخنانی زیبا ایراد فرموده است:
تقوا بر همه لازم است و برای کسانی که متصدی امور هستند لازم تر است، آنهایی که متصدی امور نیستند تقوا یک امری است برای شخص خودشان و احیاناً هم برای یک عده ای که با او تماس دارند مؤثر است و خلاف تقوا برای شخص خود آن آدم و برای اشخاصی که با او معاشر هستند گاهی سرایت میکند و مؤثر می شود، اما متصدیان امور بر حسب تصدی که دارند اگر خدای نخواسته تقوا نداشته باشند... این همه به کشور سرایت میکند، همه کشور را خدای نخواسته یک وقت به باد می دهد و لهذا برای آنها اهمیت تقوا بیشتر است تا برای اشخاص...
2) مهار نفس
و امره أن یکسر نفسه عندالشهوات و یضعها عند الجمحات، فان النفس اماره بالسوء الا مارحم الله.
و او را فرمان می دهد که زمام نفس خویش را در برابر شهوت ها به دست گیرد و از سرکشی هایش باز دارد، زیرا نفس همواره به بدی فرمان می دهد، مگر آن که خداوند رحمت خویش را شامل حالش گرداند.
اهمیت مهار نفس در برابر شهوت ها و سرکشی ها تا بدان جاست که علی(ع) در فراز دیگری از همین نامه 35 می فرماید:
در هر صبح و شام از خدای بترس و نفس خود را از دنیای فریبنده بر حذر دار و در هیچ حال امینش مشمار و بدان که اگر نفس خویش را از آنچه دوست می داری- به سبب آنچه ناخوش میداری- بازنداری، هوا و هوس تو را به راه هایی می کشاند که زیان های فراوان در انتظارت خواهد بود، پس همواره زمام نفس خویش فروگیر و راه خطا بر او ببند و چون به خشم آمدی مقهورش ساز و سرش را فرو کوب و خردش نمای.
از سخنان امام علی(ع) درباره نفس و مهار آن چنین برمی آید که چنان چه نفس تزکیه نشود، زیانهای فراوانی در انتظار است و هیچگاه نباید به نفس اعتماد کرد زیرا همواره به بدی امر می کند.
تزکیه نفس در کلام امام خمینی(ره) اهمیتش تا پایه ای است که امام غایت و هدف بعثت را تزکیه نفس می شمارد و تزکیه نفس را عامل طاغوت زدایی معرفی می نماید.
3) مهرورزی با مردم
و اشعر قلبک الرحمه للرعیه و المحبه لهم و الطف بهم، و لاتکونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم اکلهم... یفرط منهم الزلل و تعرض لهم العلل و تؤتی علی ایدیهم فی العمد و الخطا، فاعطهم من عفوک و صفحک مثل الذی تحب و ترضی آن یعطیک الله من عفوه و صفحه.
اما پس از خودسازی، آنچه که برای کارگزاران مهم است مردم داری است:
مهربانی به رعیت و دوست داشتن آنها و لطف در حق ایشان را شعار دل و جان خود ساز و چون حیوان درنده ای مباش که خوردنشان را غنیمت شماری... (چنان چه) گناهی از ایشان سربزند یا علتی بر آنها عارض شود یا خواسته و ناخواسته مرتکب خطایی شوند، به خطای آنها منگر و از گناهانشان درگذر، همان گونه که دوست داری خداوند نیز تو را مشمول عفو و بخشایش خود کند.
مردم داری و مسامحه با مردم و مهربانی و لطف در حق آنها از اساسی ترین اخلاق کارگزاران است و کارگزار بدون مردم، مفهومی ندارد و کارگزار بدون مردم دار، بقایی نخواهد داشت.
کارگزار مردم بودن، نعمتی است از جانب خداوند که شکر این نعمت، مردم داری و مهربانی در حق آنان است.
امام علی(ع) در نامه ای به امرای جیوش درباره حق مردم بر والی می فرمایند: شایسته است اگر والی، مالی به دستش افتاد و یا به نعمتی، مخصوص گردید نسبت به افراد رعیتش دگرگون نشود بلکه نعمتی که خدا به او ارزانی می دارد سبب فزونی نزدیکی او به بندگان و توجه و مهربانیش به برادرانش گردد.
4) پرهیز از غرور قدرت
آن چه یک کارگزار اسلامی را همواره در معرض سقوط قرار می دهد غروری است که به خاطر داشتن مقام و قدرت در وی پدید می آید. امام علی(ع) با یادآوری این نکته به مالک اشتر می فرماید:
و اذا احدث لک ما انت فیه من سلطانک ابهه او مخیله فانظر الی عظم ملک الله فوقک و قدرته منک علی ما لاتقدر علیه من نفسک فان ذلک یطامن الیک من طماحک و یکف عنک من عزبک و یفیء الیک بما عزب عنک من عقلک.
هرگاه از سلطه و قدرتی که در آن هستی در تو نخوت و غروری پدید آمد، به عظمت ملک خداوند بنگر که برتر از توست و بر کارهایی تواناست که تو توان انجام آن را نداری، چنین نگرشی سرکشی تو را تسکین می دهد و تندی و سرافرازیت را فرو می کاهد و خرد از دست رفته ات را به تو باز می گرداند.
امام خمینی(ره) در ضمن بیانات خویش قدرت و غرور قدرت را عامل فساد شخص و جامعه می شمارد:
هرچه قدرت انسان اضافه بشود حرص به قدرت اضافه می شود و اگر مهذب نباشد انسان، آن قدرت را برای خودش به کار می گیرد.
قدرت طلبی در هر که باشد این اسباب این می شود که زمین بخورد، قدرت طلبی از هر که باشد از شیطان است... خودخواهی همیشه اسباب این است که انسان را به فساد بکشد، تمام فسادهایی که در عالم پیدا می شود از خودخواهی پیدا می شود از حب جاه، از حب قدرت، از حب مال.
5) نگاه پدرانه به مردم
کارگزاران اسلامی باید نگاهشان به کار امت نگاه پدرانه باشد، پدری که برای آسوده بودن فرزندانش مشکلات آنها را به جان و دل می خرد و برای آسایش آنها از جان مایه می گذارد. و این تلاش و دل سوزاندن برای پدر گواراست، علی(ع) هم از کارگزارانش می خواهد چونان پدری به کار مردم بپردازند و آنها را از دردها و رنجهایشان رهایی بخشند:
ثم تفقد من امور هم ما یتفقد الولدان من ولدهما.
آنگاه به کار امت آن چنان بپرداز که پدر و مادر به کار فرزند خویش می پردازند.
به راستی اگر کارگزاران نظام اسلامی متصف به چنین صفتی گردند. مشکلات یکی پس از دیگری از جامعه مسلمین رخت خواهد بست. و ویرانی ها به آبادانی و فقرا به متمکنین و خشکی صحرا به سرسبزی بدل خواهد شد.
6) توجه جدی به توده های ضعیف
توده های ضعیف و مستضعف هر جامعه ای نیاز بیشتری به دستگیری و یاوری دارند و دل گرمی آنها کارگزارانند تا حقوق آنها را به آنان برگردانند. توجه به این قشر و یاری آنها در نزد مولای متقیان نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است علی(ع) در نامه خویش به مالک اشتر با تأکید الله الله فی الطبقه السفلی توجه مالک- و دیگر کارگزاران را- به رسیدگی به امور آنان جلب می کند.
ثم الله الله فی الطبقه السفلی من الذین لاحیله. لهم من المساکین و المتاجین و اهل البؤسی و الزمنی، فان فی هذه الطبقه قانعا و معترا، واحفظ لله ما استحفظک من حقه فیهم و الجعل لهم قسما من بیتمالک.
خدا را، خدا را در باب طبقه ضعیف جامعه، مساکین و نیازمندان و بینوایان و زمین گیران بیچاره ای که در میان آنها مردمی هستند که نیاز خود را ابراز می کنند و کسانی هم هستند که در عین نیازمندی، روی ابراز ندارند. خداوند حقی برایشان مقرر داشته و از تو خواسته است که رعایت کنی، پس در نگهداشت حق آنان بکوش و برای اینان در بیت المال خویش حقی مقرر دار.
امام خمینی(ره) هم به کارگزاران نظام جمهوری اسلامی چنین می فرماید:
وظیفه ما و همه دست اندرکاران است که به این مردم خدمت کنیم و در غم و شادی و مشکلات آنان شریک باشیم که گمان نمی کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.
7) دقت عمل در رفتار افرد تحت امر و رسیدگی به امور متخلفین
یک کارگزار اسلامی وقتی موفق است که به رفتار و کردار افراد تحت امرش تسلط داشته باشد. در هر مجموعه ای ممکن است افراد ناصالح ومهذب نشده ا ی وجود داشته باشد و اگر کارگزار اسلامی غفلت کند ممکن است عمل خلاف یکی از افراد تحت امر، تلاش و کوشش یک دستگاه و مجموعه را زیر سؤال ببرد پس دقت عمل در رفتار افراد تحت امر و در صورت بروز تخلف از شخصی مجازات او از مهم ترین وظایف کارگزاران است:
در این باره امام علی خطاب به مالک اشتر می فرماید:
مراقب یارانت باش تا هرگاه یکی از ایشان دست به خیانت گشود و اخبار جاسوسان در نزد تو به خیانت گرد آمد و همه بدان گواهی دادند، همین خبرها تو را بس باشد تا او را به سبب خیانتی که کرده تنبیه کنی و از کاری که کرده است بازخواست نمایی و سپس خوار و ذلیلش سازی و مهر خیانت بر او زنی و ننگ تهمت رابرگردنش آویزی.
8) اجرای عدالت و محبت به مردم اصلی ترین مسیولیت کارگزار:
بی شک عدالت - که مقصد بعثت انبیاء هم در قرآن کریم برپای داشتن آن است. در جامعه در درجه اول اهمیت است و اقامه عدالت از سوی کارگزاران نیز اولین و اصلی ترین مسیولیت آنهاست:
و ان افضل قره عین الولاه استقامه العدل فی البلاد، و ظهور موده الرعیه ... فافسخ فی آمالهم، و واصل فی حسن الثناء علیهم و تعدید ما ابلی ذوو البلاء منهم فان کثره الذکر لحسن افعالهم تهزالشجاع و تحرض الناکل، ان شاءالله تعالی.
باید که مهمترین مایه شادمانی والیان، برپای داشتن عدالت در بلاد باشد و پدید آمدن دوستی در میان مردم... پس امیدشان را نیک برآور و پیوسته آنان را به نیکیشان ستایش کن و رنج هایی را که تحمل کرده اند همواره برزبان آور، زیرا یادکردن از کارهای نیکشان دلیران را برمی انگیزد و از کار ماندگان را ترغیب می کند. ان شاءا...
براساس این فرمایش مولا، مایه شادمانی کارگزاران، اجرای عدالت است و محبت به مردم، مردمی که به فرموده امام علی (ع) در همین نامه، پشتیبان واقعی دین هستند. و انما عمودالدین و جماع المسلمین و العده للاعداء، العامه من الامه ، فلیکن صفوک لهم و میلک معهم. همین توده مردم پشتیبان دین و موجب انبوهی مسلمین و آماده پیکار با دشمنانند پس باید توجه به آنان بیشتر و میل تو به ایشان افزونتر باشد.
امام خمینی (ره) هم در زمینه برپای داشتن عدالت و اهمیت آن چنین می فرماید:
پیغمبر به مجرد این که توانست حکومت تشکیل بدهد علاوه بر معنویات، اقامه عدل کرد، حکومت تشکیل داد و این مستمندان را از زیر بار ستمگران تا آنقدر که اقتضا داشت وقت، نجات داد... حکومت اسلام باید اقامه عدل بکند در عین حالی که معنویات را تصحیح و ترویج می کند.
9) تشویق افراد پرتلاش و صالح
کارگزاران جامعه اسلامی با دقت در اعمال و کردار افراد تحت امر خویش تلاش و کوشش یکی را به حساب دیگری نخواهند گذاشت و با تشویق افراد پر تلاش و صالح، دیگران را نیز به این سمت و سوی هدایت خواهند کرد:
(همواره در نظر دار که هر یک در چه کاری تحمل رنجی کرده اند، تا رنجی را که یکی تحمل کرده به حساب دیگری نگذاری و کمتر از رنج و محنتی که تحمل کرده، پاداشش ندهی، شرف و بزرگی کسی، تو را واندارد که رنج اندکش را بزرگ شماری و فرودستی کسی تو را واندارد که رنج بزرگش را خرد به حساب آوری.)
امام علی (ع) در جای دیگری از همین نامه به مالک یادآوری می کند که:
ولایکونن المحسن والمسی عندک بمنزله سواء فان فی ذلک تزهیداً لاهل الحسان فی الاحسان و تدریباً لاهل الأساءه علی الاساءه و ألزم کلا ما الزم نفسه!
نباید نیکوکار و بدکار نزد تو برابر باشند، زیرا این کار سبب می شود که نیکوکاران به نیکوکاری بی رغبت شوند و رغبت بدکاران به بدکاری بیشتر شود، با هر یک چنان رفتار کن که او خود را بدان ملزم ساخته است.
پس تشویق و ترغیب در پیشبرد کار کارگزاران نقش عمده ای دارد و امام خمینی (ره) هم در این باره بیانی زیبا دارد:
اگر زارعی خوب زراعت کرد و زراعتش خوب بود شما این شخص را به جای مقامات کشور در صفحه اول بگذارید و زیرش بنویسید این زارع چگونه بوده است، این منتشر بشود و یا کارمندی خوب کارکرد و یا اگر طبیبی عمل خوبی انجام داد عکس او را در صفحه اول چاپ کنید و بنویسید که این عملش چطور بوده است... ولی ماها نسبت به آنها حقمان کم است.
منابع و مأ خذ
